Is een constitutioneel hof nodig in Nederland?
Wat is een constitutioneel hof en past het in onze rechtstaat?
Recentelijk heeft de Raad van State laten weten dat ze positief zijn over constitutionele toetsing. (1) Dit heeft de discussie over de noodzaak van een constitutioneel hof in Nederland weer aangewakkerd. Terwijl veel andere landen over een constitutioneel hof beschikken, is Nederland uniek in zijn afhankelijkheid van het toetsingsverbod in de Grondwet (artikel 120). Dit verbod houdt in dat de rechterlijke macht geen bevoegdheid heeft om wetten en besluiten van de overheid te toetsen op grondwettigheid. Maar is het verbieden van constitutionele toetsing nog wenselijk in Nederland? Of heeft Nederland een constitutioneel hof nodig en past dat in onze rechtstaat?
Toetsingsverbod
Het huidige toetsingsverbod uit artikel 120 van de Grondwet bepaalt dat de rechter niet mag beoordelen of wetten in formele zin en verdragen in strijd zijn met de Grondwet. Constitutionele beoordeling is de bevoegdheid om te oordelen of wetten en verdragen in overeenstemming zijn met de Grondwet. In landen als Frankrijk, Duitsland en Scandinavië wordt dit gedaan door de rechter. (2) Dit verbod werd in 1848 ingevoegd om te voorkomen dat de rechterlijke macht te veel invloed zou krijgen op de politieke/wetgevende macht en zo een dikastocratie zou ontstaan, een regering van rechters. (3)
Constitutioneel Hof
Een constitutioneel hof of ook wel grondwettelijk hof is een rechtsorgaan dat is opgericht om te toetsen of wetten en regelgeving in overeenstemming zijn met de grondwet. Het biedt een onafhankelijke toetsing van wetten en besluiten op grondwettigheid, waardoor wordt voorkomen dat de overheid de grondwet overtreedt of de rechten van burgers schendt. In landen waar een constitutioneel hof bestaat, kunnen burgers hun klachten indienen als ze vinden dat hun grondrechten door hun wetgevende macht worden geschonden. Een constitutioneel hof in landen die hier gebruik van maken is een belangrijk mechanisme voor de bescherming van de grondwet en de rechten van burgers. (4)
Huidige Beperkingen
Een afwezigheid van een constitutioneel hof leidt tot een beperking in het huidige rechtssysteem. Het toetsingsverbod kan ongewenste situaties met zich meebrengen wanneer rechters niet in staat zijn om te oordelen over de constitutionele aspecten van wetten. Dit kan leiden tot schending van de grondrechten van burgers zonder dat er een effectieve manier is om dit tegen te gaan. Een recent voorbeeld hiervan is de situatie rond de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) welke in 2018 aangenomen is. Kritiek was dat de wet in strijd was met de grondwet omdat deze wet de macht van de inlichtingendiensten vergrootte zonder voldoende waarborgen te stellen ten aanzien van de privacy van burgers. (5) Omdat rechters niet bevoegd zijn om te oordelen over de constitutionele aspecten van de wet, waren er geen juridische middelen voor burgers om deze wet aan te vechten.
Hoe te implementeren
Er zijn verschillende manieren waarop een constitutioneel hof in Nederland zou kunnen worden opgericht, zoals oprichting van een nieuwe rechterlijke instantie, toekenning van constitutionele bevoegdheid aan bestaande rechterlijke instanties, of instelling van een constitutioneel hof binnen de parlementaire structuren. Het belangrijkste is dat de scheiding van machten wordt gehandhaafd, en dat het hof onafhankelijk is van politieke invloeden. Er moet een duidelijke toetsingsprocedure worden vastgesteld, waaronder de criteria waarop wetten en besluiten worden getoetst, de bevoegdheid om zaken aan te dragen, de procedure voor beroep en de uitspraken van het hof.
Nadelen Constitutioneel Hof
Maar er zijn ook verschillende nadelen die geassocieerd worden met een constitutioneel hof, zoals hoge kosten voor de staatskas, vertragingen in de besluitvorming, politieke invloed op de benoemingen van leden, het risico op een dikastocratie, en juridische complexiteit om te oordelen over constitutionele kwesties. Hoewel deze nadelen aanzienlijk kunnen zijn, moeten ze worden afgewogen tegen de voordelen zoals het beschermen van de grondrechten van burgers en het versterken van de democratische structuur van een land. Het is daarom belangrijk om zorgvuldig te overwegen of een constitutioneel hof in Nederland noodzakelijk is en hoe het kan worden opgezet en gehandhaafd om de nadelen te minimaliseren en de voordelen te maximaliseren. (6)
Conclusie
In conclusie, het toetsingsverbod in Nederland kan ongewenste situaties met zich meebrengen zoals schending van de grondrechten van burgers zonder dat er een effectieve manier is om dit tegen te gaan. Er is een groeiend debat over de noodzaak van een constitutioneel hof in Nederland, dat kan dienen als een onafhankelijke instantie voor het toetsen van wetten en besluiten op grondwettigheid en bescherming van de grondrechten van burgers. (7) Hoewel er voor- en tegenargumenten bestaan ten aanzien van het oprichten van een constitutioneel hof, is het belangrijk om deze zorgvuldig af te wegen voordat een besluit wordt genomen.
Bronnen
(1) ‘Raad van State positief over constitutionele toetsing’, 17 mei 2022 denederlandsegrondwet.nl.
(2) ‘Constitutionele toetsing’, denederlandsegrondwet.nl.
(3) ‘Artikel 120 – Toetsingsverbod’, nederlandrechtstaat.nl.
(4) V. Pak, ‘Kabinet omarmt constitutionele toetsing, wat kan er veranderen?’, 5 juli 2022 ewmagazine.nl.
(5) J. Schellevis, ‘’Groot risico dat geheime diensten handelen in strijd met nieuwe wet'’, 4 december 2018 nos.nl.
(6) U. Eijkelenberg, ‘Constitutionele toetsing: het waarom (niet)’, 29 november 2021 montesquieu-instituut.nl.
(7)V. Pak, ‘Kabinet omarmt constitutionele toetsing, wat kan er veranderen?’, 5 juli 2022 ewmagazine.nl.